INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
iPSB
  wyszukiwanie zaawansowane
 
  wyszukiwanie proste
 
Biogram Postaci z tego okresu
 Maciej Szarfenberg (Scharffenberg, Ostrogórski)      Stanisław ŁASKI - Napomnienie polskie ku zgodzie do wssech krzescianow w obec, a mianowicie ku Polakom vczynione - w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie - sygnatura SD XVI.O.6250 adl. - źródło kopii cyfrowej: POLONA.pl.

Maciej Szarfenberg (Scharffenberg, Ostrogórski)  

 
 
XV/XVI w. - 1547
 
Biogram został opublikowany w latach 2010-2011 w XLVII tomie Polskiego Słownika Biograficznego.
 
 
 
Spis treści:
 
 
 
 
 

Szarfenberg (Scharffenberg, Ostrogórski) Maciej (zm. 1547), drukarz krakowski.

Pochodził z Liebenthal (Lubomierz) koło Jeleniej Góry, był synem Macieja, bratem Bartłomieja (zob.) i Jakuba (zob.).

W młodości S. pracował w Krakowie jako serwitor w firmie krewnego Marka Szarfenberga (zob.). Pod koniec r. 1526 usamodzielnił się, ale nadal ściśle współpracował z Markiem; oficyna S-a mieściła się zapewne w nowo nabytej przez Marka kamienicy przy ul. św. Anny (obecnie nr 6), a większość wydanych do r. 1529 dzieł wydrukował S. na jego zlecenie (m.in. w l. 1527 i 1528 „Statuty” Jana Łaskiego). Więź z Markiem rozluźniała się od r. 1529, a ostatnie druki z jego zlecenia pochodzą z r. 1535. Dn. 1 IX 1536, wspólnie z Markiem, bratem Bartłomiejem i innymi mieszczanami krakowskimi, potwierdził S. kaucję złożoną przez Hieronima Wietora bp. krakowskiemu Janowi Latalskiemu w procesie o sprowadzanie książek «heretyckich». W poł. l. trzydziestych zyskał S. samodzielność finansową, zwłaszcza dzięki małżeństwu z bogatą mieszczką krakowską Heleną Gałkówną, która od r. 1538 wielokrotnie zastępowała go w procesach sądowych. Współpracę z Markiem zakończył ostatecznie w r. 1537, przenosząc warsztat do domu żony przy ul. Szpitalnej. Być może w związku z tym, za poręczeniem brata Bartłomieja i ławnika Sądu Wyższego Prawa Magdeburskiego, Bartłomieja Krumpfelta, przyjął 29 IX t.r. krakowskie prawo miejskie. Pojawiające się w tym czasie nieporozumienia z Markiem zostały polubownie rozstrzygnięte przed sądem ławniczym 21 XI; Marek zobowiązał się do Wielkanocy wypłacić S-owi 20 złp.

Dn. 5 VII 1537 otrzymał S. przywilej królewski, nadający mu dożywotnią wyłączność na publikowanie i sprzedaż kalendarzy i prognostyków mistrzów Uniw. Krak. oraz dziesięcioletni monopol na druk polskich modlitewników (hortulusów). Przywilej ten stał się przyczyną procesu «kalendarzowego» z innymi drukarzami. W r. 1538 oskarżył S. Wietora o złamanie monopolu i opublikowanie kalendarza na r. 1539; uzyskał 2 XI 1538 wyrok, zakazujący Wietorowi sprzedaży wydrukowanych kalendarzy. Jednak Wietor nie zastosował się do orzeczenia sądu i część kalendarzy oddał w komis Markowi Szarfenbergowi; wobec tego S. oskarżył również Marka, który wprawdzie zaprzeczył, jakoby sprzedawał kalendarze, odmówił jednak złożenia przysięgi oczyszczającej i 18 I 1539 został uznany za winnego. Podczas przeprowadzonej na żądanie S-a rewizji w domu i sklepie Wietora kalendarzy nie znaleziono, a sam drukarz oświadczył, że oddał wszystkie egzemplarze autorowi. S. wygrał proces i otrzymał od Wietora i Marka przewidziane w przywileju królewskim odszkodowanie, jednak Marek złożył apelację do króla Zygmunta I, który uwolnił go od kary, a 10 IV t.r. ustanowił wolność druku i sprzedaży książek. Ale z wolności tej skorzystał również S., publikując w l. 1539 i 1540 bez wiedzy autora „Psałterz” Walentego Wróbla. Spowodowało to kolejny proces: Helena Unglerowa, która jako pierwsza wydała dzieło Wróbla, oskarżyła 11 VI 1540 S-a i Wietora przed sądem rektorskim, żądając 500 złp. odszkodowania za poniesione straty. Następnie sprawa trafiła przed sąd radziecki; obu drukarzy uwolniono 27 V 1541 od kary na podstawie wspomnianego przywileju królewskiego. S. i ten wyrok wykorzystał, drukując „Psałterz” jeszcze dwukrotnie (w l. 1543 i 1547). Również bez wiedzy autora i poprzedniego wydawcy wytłoczył w r. 1539 „Farrago civilium actionum iuris Magdeburgensis” Jana Cervusa (Tucholczyka), mimo że ukazało się ono już w drukarni Unglerowej. Cervus, we wstępie do kolejnego, rozszerzonego wydania w tejże drukarni, w r. 1540 napiętnował praktyki S-a, ten jednak wykradł Unglerowej autoryzowany rękopis jego pracy. W czerwcu 1542 Unglerowa pozwała S-a przed sąd miejski, skarżąc się na nieuczciwą konkurencję; Rada Miejska przekazała sprawę sądowi królewskiemu, który nakazał areszt rękopisu w drukarni S-a i jej zamknięcie na piętnaście dni. S. jednak (który swoje straty z tego powodu oszacował na 8 złp.), zapewne dzięki protekcji królowej Bony, doprowadził do zniesienia aresztu; wydał wykradzione dzieło Cervusa, a w dedykacji z 3 VII 1542 (jedynej przez siebie podpisanej) dziękował królowej za obronę przed «ukąszeniami» złośliwych ludzi. T.r. wydrukował jeszcze (bez koniecznej w takim przypadku zgody astrologa uniwersyteckiego) prognostyk („Iudicia”) na r. 1543, opracowany przez Wojciecha z Buku. W związku z tym 11 XII 1542 został pozwany przed sąd rektora Mikołaja z Wieliczki, gdzie jednak się nie stawił, a od wydanego «in contumaciam» wyroku apelował do sądu radzieckiego. Dn. 7 I 1543 sąd ten uznał, że S. jako mieszczanin nie podlegał kompetencji sądu rektorskiego. Od stycznia do 28 III 1544 procesował się S. przed krakowskim sądem konsystorskim z Unglerową, która z jego szkodą (a także szkodą jego żony) wydała rubrycele (kalendarze liturgiczne) dla diec. gnieźnieńskiej; być może posiadał S. przywilej władz duchownych na ich drukowanie.

Procesy nie osłabiły prowadzonej przez S-a działalności wydawniczej. S. wydrukował 329 znanych pozycji (2153 arkusze), z tego 26 w języku polskim. Znaczną część publikacji stanowiły podręczniki do gramatyki i retoryki łacińskiej, dzieła autorów rzymskich (Cycerona, Plauta, Wergiliusza, Horacego, Owidiusza, Lukiana, Juvenala) oraz tłumaczonych na łacinę pisarzy greckich (Hezjoda, Eurypidesa i Plutarcha). W r. 1527 pojawiły się w drukach S-a pierwsze, nieliczne wstawki greckie („De ratione studii” Erazma z Rotterdamu i „Paradoxa” Cycerona), a w r. 1528 ukazała się pierwsza książka grecka (wydana przez Stanisława Hozjusza z tłumaczeniem łacińskim pt. „Divi Ioannis Chrysostomi libellus elegans in quo confert verum monachum...”). W r. 1529 wydał S. jako pierwszy w Polsce dzieło Arystotelesa w języku oryginału z łacińskim tytułem „Aristotelous peri tes katha hypnon mantikes. De divinatione per somnium” w opracowaniu Józefa Strusia; łącznie ogłosił osiem druków w języku greckim. Drukował również podręczniki do nauki języków oraz gramatyki hebrajskiej i greckiej („Elementale hebraicum” Filipa Noveniana z Hassfurtu <1530>, „Elementale introductorium in nominum et verborum declinationes Graecas” <1535>), a także dzieła autorstwa lub w opracowaniu Erazma z Rotterdamu (trzynaście prac w l. 1527–42). Ok. r. 1540 wydał przekład czeskiego „Kuchmistrzostwa” Pawła Seweryna, pierwszą znaną książkę kucharską w języku polskim. W r. 1543 opublikował „Krótką rozprawę między trzema osobami, panem, wójtem i plebanem” Mikołaja Reja. Drukował również dzieła Stanisława Orzechowskiego („Książki o ruszeniu ziemie polskiej” i „De bello adversus Turcas suscipiendo” ), trzy mowy Andrzeja Frycza Modrzewskiego (1545, 1546) oraz „Napomnienie polskie ku zgodzie...” Stanisława Łaskiego (1545). Posługiwał się sygnetem drukarskim w formie liter MS pod krzyżem (w czterech odmianach). W zasobach drukarni posiadał bogaty drzeworytniczy materiał ilustracyjny, sporządzony m.in. przez swego krewnego Kryspina Szarfenberga (zob.), który pracował w jego oficynie jako serwitor.

S. prowadził na dużą skalę handel książkami. Za wstawiennictwem królowej Bony otrzymał z żoną 5 IV 1546 przywilej Rady Miejskiej na założenie w czasie jarmarku kramu z książkami przy kamienicy narożnej Piotra Krupki; żona prowadziła też kram księgarski na Rynku, w pobliżu cmentarza przy kościele Mariackim. S. utrzymywał też kontakty z księgarzami warszawskimi. Wspólnie z żoną należał od r. 1545 do Bractwa Ducha Świętego; pozostał katolikiem, utrzymywał jednak związki ze zwolennikami reformacji, m.in. humanistą siedmiogrodzkim Janem Honterem, który w r. 1530 wydał w jego drukarni „De grammatica libri duo” i „Rudimentorum cosmographiae libri duo”. W r. 1539, w okresie konfliktu z mieszczaństwem niemieckim, S. używał nazwiska Ostrogórski, pod którym opublikował przekład fragmentu Starego Testamentu pt. „Tobias patriarcha starego zakonu...”; wkrótce jednak wrócił do dawnej formy nazwiska. W r. 1542 spisał testament, wyznaczając na jego egzekutora Marka Szarfenberga. Zmarł między 21 III a 25 V 1547 w Krakowie. W sporządzonym po jego śmierci inwentarzu odnotowano 930 tytułów książek o wartości ok. 1 tys. złp.

S. był dwukrotnie żonaty. W pierwszym małżeństwie miał syna Hieronima (zob.). Jego drugą żoną została przed styczniem 1536 Helena Gałkówna (zm. przed 12 IV 1549), z którą miał córkę Helenę (1547–1560). Po śmierci S-a drukarnię przejął Hieronim, prawdopodobnie jednak kierowała nią wdowa, która nadal zajmowała się handlem księgarskim. Krewnym (być może siostrzeńcem) S-a był Franciszek Mymer (zob.).

 

Enc. Wiedzy o Książce; Słown. Pracowników Książki Pol., (bibliogr.); – Bandtkie J. S., Historia drukarń krakowskich od zaprowadzenia druków do tego miasta aż do czasów naszych, Kr. 1815 s. 182–7, 253–4, 265, 276–8, 335–45; Benis A., Obrona praw autorskich w dawnej Polsce, w: Pamiętnik słuchaczy Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1887 s. 426, 432, 449–52, 468, 472–80; Bułhak H., Miscellanea bibliohraphica. Druki krakowskie XVI w. Florian Ungler. Maciej Szarfenberg, „Biul. B. Jag.” R. 48: 1998 s. 6–10; Czerniatowicz J., Rola drukarstwa greckiego w rozwoju piśmiennictwa naukowego w Polsce do połowy XVII wieku. Kraków i Zamość, w: Z dziejów polskiej kultury umysłowej w XVI i XVII wieku, Wr. 1976 s. 169–73; Drukarze dawnej Pol., I cz. 1 s. 231–4, 238–52, 315–16, 332; J a glarz M., Księgarstwo krakowskie XVI wieku, Kr. 2004; Krzak-Weiss K., O chronologizacyjnych możliwościach tkwiących w drzeworycie z wizerunkiem św. Jerzego w polskich Hortulusach pierwszej połowy XVI wieku, „Roczniki Bibliot.” R. 53: 2009 s. 111–28; Lewicka-Kamińska A., Nieznany fragment polskiego „Hortulusa” z około 1527 roku, „Roczn. B. Narod.” R. 4: 1968 s. 63–8; Piekarski K., Miscellanea bibliograficzne, „Przegl. Bibliot.” R. 4: 1930 s. 415–18; Przywecka-Samecka M., Drukarstwo muzyczne w Polsce do końca XVIII wieku, Kr. 1969; Rola krakowskich drukarzy w kulturze węgierskiej, Budapest 2000 s. 17, 29, 332–9, 341; Siniarska-Czaplicka J., Papier druków oficyn krakowskich, gdańskich i królewieckich 1500–1550 r., „Kwart. Hist. Kult. Mater.” R. 22: 1974 s. 53, 59–60; Ściebora M., Drukarstwo krakowskie za panowania Zygmunta Augusta i Stefana Batorego, w: Cracovia litterarum. Kultura umysłowa i literacka Krakowa i Małopolski w dobie Renesansu, Red. T. Ulewicz, Wr. 1991; – Acta rectoralia, I–II; Benis A., Materiały do historii drukarstwa i księgarstwa w Polsce, Arch. do Dziej. Liter., VII 4, 6–38, 213–16; Cracovia impressorum XV et XVI saeculorum, Ed. J. Ptaśnik, Lw. 1922 s. 53–5, 146–7, 151, 155–6, 160–2 (wstęp, poza indeksem); Księgi przyjęć do prawa miejskiego, (1507–72); Mater. do dziej. piśmiennictwa pol., I; Polonia Typographica Saeculi Sedecimi, Z. 12: Maciej Szarfenberg. Kraków 1527–1547, Oprac. H. Bułhak, Wr. 1981; – AP w Kr.: Consularia Cracoviensia, ks. 437 s. 30–1, 57, 69, 82, ks. 439 s. 93, ks. 441 s. 107, rkp. 1574 s. 91.

Zdzisław Noga i Artur Oboza

 
 

Chmura tagów

 
Za treści publikowane na forum Wydawca serwisu nie ponosi odpowiedzialności i są one wyłącznie opiniami osób, które je zamieszczają. Wydawca udostępnia przystępny mechanizm zgłaszania nadużyć i w przypadku takiego zgłoszenia Wydawca będzie reagował niezwłocznie. Aby zgłosić post naruszający prawo lub standardy współżycia społecznego wystarczy kliknąć ikonę flagi, która znajduje się po prawej stronie każdego wpisu.
 
     
Mecenas
 
Uzywamy plików cookies, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Jeśli nie blokujesz tych plików, to zgadzasz się na ich użycie oraz zapisanie w pamięci urządzenia. Pamiętaj, że możesz samodzielnie zarządzać cookies, zmieniając ustawienia przeglądarki.
Informację o realizacji Rozporządzenia o Ochronie Danych Osobowych (RODO) przez FINA znajdziesz tutaj.